بیله‌سوار، شهرستان و شهری در شمال استان اردبیل.
بیل یا بیله به معنی مکان آمده و به گفته برخی از محققین نام بیله‌سوار مأخوذ از قوم «سووار» است که در اطراف رود ارس ساکن بوده‌اند. این نام در الواح سومر در ۲۴۵۰ ق.م، قید شده است (صادقی، ص۲۷۹؛ کریمر، ص۲۰۳).
شهرستان بیله‌سوار: این شهرستان بین ۴۷ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۵۵ درجه، ۵۱ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۱۸ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۳۹ دقیقه عرض شمالی، در دشت مغان و در شمال شرقی استان اردبیل قرار دارد. از شرق، شمال شرقی و جنوب شرقی ۶۸ کیلومتر با جمهوری آذربایجان هم‌مرز؛ همچنین از شمال و شمال غربی با شهرستان پارس‌آباد و از جنوب با شهرستان گرمی همجوار است. بالغ بر ۶/1741 کیلومتر مربع مساحت دارد(سالنامه...، صص ۴۶-45)، میانگین ارتفاع آن از سطح دریا ۸۳ متر، پایین‌ترین سطح ۳۸ و بالاترین نقطه آن، ارتفاعات کوه‌های خروسلو با ۱۳۳۰ متر است(قویدل).
شهرستان بیله‌سوار در خرداد ۱۳۷۰ با دو بخش مرکزی و قشلاق دشت تأسیس شد (اسناد مرکز...، بش). پیش‌ازاین و در سال ۱۳۵۵ش شهر بیله‌سوار مرکز شهرستان مغان بود و بخش‌های گرمی و پارس‌آباد تابع آن بودند، در ۱۳۵۶ ش مرکز این شهرستان به شهر گرمی منتقل شد سپس در ۲۳ فروردین ۱۳۷۲، با تشکیل استان اردبیل، شهرستان بیله‌سوار در تابعیت این استان قرار گرفت. هم‌اکنون سه بخش مرکزی، قشلاق‌دشت و اینجیرلو، چهار شهر بیله‌سوار، جعفرآباد، اینجیرلو و بابک؛ نیز چهار دهستان گوگ‌تپه، قشلاق‌دشت جنوبی، قشلاق‌دشت شرقی و قِزْ قالاسی دارد (بدرزاده).
آب و هوای شهرستان بیله‌سوار در زمستان معتدل و مرطوب، تابستان نسبتاً گرم، میانگین دمای سالانه آن ۶/15 درجه، با بیشینۀ ۷/20 درجه در تیرماه، کمینۀ آن ۵/10 درجه در دی ماه و میزان بارش سالانه آن بیش از ۲۹۸ میلی‌متر است که بیشتر این بارش‌ها در فصل‌‌های زمستان و پاییز رخ می‌دهد. بیله‌سوار دومین شهرستان گرم در استان اردبیل است و با توجه به نزدیکی‌اش به دریای خزر جزو مناطق نیمه‌مرطوب محسوب می‌شود به همین سبب پوشش گیاهی آن بکر و باطراوت است (سالنامه...، ص۲۷-23).
شهرستان بیله‌سوار در جلگه‌ای هموار و پست قرار دارد و رودخانه‌های مهم بیله‌سوار، بالهارود و آق‌بیگلو در آن جاری است(قویدل). پراکندگی و تنوع گونه‌های گیاهی در این شهرستان مانند حوزه‌های منطقه مغان قابل توجه است، هرچند برخی از گونه‌های گیاهی موجود در این حوزه هنوز مورد مطالعه و شناسایی قرار نگرفته‌اند(کرامتی). این شهرستان حدود هیجده هزار هکتار منطقۀ حفاظت شده دارد، که بیشتر آن کوهستانی و تپه ماهور است و جنگل زنده‌آباد، با درختانی از قبیل کاج و سرو، و منطقه شکار ممنوع نوار مرزی بیله‌سوار به طول ۶۸ کیلومتر در قسمت شرقی قرار دارد. مهمترین گونه‌های جانوری این شهرستان هم عبارت‌اند از: پستانداران، پرندگان، پرندگان شکاری، پرندگان آبزی و همچنین پرندگان مهاجر(جبراییلی).
در ۱۳۹۵ش جمعیت شهرستان بیله‌سوار ۵۱۴۰۴ تن که از این شمار۲۶۴۴۰ مرد و ۲۴۹۶۴ زن؛ همچنین ۱۵۱۱۴ خانوار بوده است (سالنامه... ردیف ۲۰۶) و ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند؛ همچنین مذهب‌شان شیعه است (عزیززداه، ص۴۰). قسمتی از طوایف ایل شاهسون* در این منطقه اتراق، که در تابستان به سوی ییلاق‌های کوهستانی سبلان و ارسباران کوچ می‌کنند (اصغری).
پیشۀ اغلب مردمان آن، به سبب حاصلخیزی خاکش، کشاورزی، باغبانی و دامداری است. به‌طوری‌که ۱۲ هزار هکتار زمین آبی و ۱۰۸ هزار هکتار زمین دیم و نزدیک به ۱۵۰ هزار هکتار مراتع مرغوب دارد. عمده محصولات آن گندم، جو، عدس، سویا، پنبه و چغندر؛ نیز پرورش گوسفند و بُز به سبب سابقۀ طولانی عشایر کوچنده به‌ویژه شاهسون‌ها واجد اهمیت است (عزیززاده، ص۲۶) همچنین بانوان این منطقه علاوه‌بر مشارکت در تولیدات کشاورزی و دامداری در تولیدات صنایع دستی از جمله: فرش، گلیم، جاجیم، قالیچه، فرش، لباس-های پشمی مرغوب و محصولات لبنی نقش اساسی دارند (حامد)
داشتن گمرک و پایانه مرزی با جمهوری آذربایجان این منطقه را به راهروِ اصلی ورود اتباع جمهوری آذربایجان تبدیل کرده است که نقش مهمی در توسعۀ گردشگری خارجی، تجارت و مبادلات مرزی دارد. باغات میوۀ شرکت کشت‌وصنعت مغان و جنگل زنده‌آباد (شرکت پارس)، ناحیه صنعتی روح‌کندی در زمینی به مساحت ده هکتار در فاصله هفت‌صد متری روستای روح‌کندی از توابع شهرستان بیله‌سوار واقع شده است. واحدهای فعالی مثل گروه صنایع غذایی، گروه صنایع نساجی، گروه صنایع شیمیایی، گروه صنایع کانی غیرفلزی، صنایع کشاورزی، صنایع خدماتی از جمله منابع اقتصادی و درآمدی دیگر این منطقه است. افزون بر این‌ها گمرک بیله‌سوار، پایانه مرزی، سد عظیم خداآفرین و بازارچه مرزی از ظرفیت‌های بزرگ و فرصت‌های توسعۀ اقتصادی این شهرستان محسوب می‌شوند (جهانی)
مهمترین اماکن تاریخی و گردشگری شهرستان بیله‌سوار عبارت‌اند از: کاروان‌سرای شاه‌عباسی در منطقه شورگل خروسلو، مزار سربازان گمنام (که در شهریور ۱۳۲۰ در برابر قوای روس مقابله کردند) در داخل شهر، تپه ایلان‌جیغ در روستای دمیرچی، قِزْقلعه‌سی(قلعه دختر) مربوط به دوره اشکانی و ساسانی در بخش مرکزی و مدرسه تاریخی امام خمینی(ره) در بخش شرقی، شکارگاه کوه‌های خروسلو در شمال شهر، پارک جنگلی(تپه-نرگس) در جنوب شهر، دریاچه شورگل در جنوب‌غربی، جنگل‌های شرکت پارس در بیست‌کیلومتری شمال بیله‌سوار، طبیعت گوللی‌بلاغ در بخش انجیرلو، بالهارود و بازارچه مرزی در شمال شهر(حامد).
شهر بیله‌سوار: این شهر بین ۴۸ درجه، ۱۲ دقیقه و ۴۵ ثانیه وتا ۴۸ درجه، ۲۱ دقیقه و ۲۷ ثانیه طول شمالی و ۳۹ درجه، ۱۳ دقیقه و ۱۲ ثانیه تا ۳۹ درجه، ۲۲ دقیقه و ۴۲ ثانیه عرض شرقی است و از سطح دریا ۳۰ الی ۸۳ متر ارتفاع دارد و مطابق طرح تفصیلی شهر، ۵۹۸ هکتار مساحت دارد (سالنامه...، ص۶۹). شهر بیله‌سوار در ۱۵۵ کیلومتری شهر اردبیل، در شرق دشت مغان و در بین شهرستان‌های گرمی و پارس‌آباد واقع شده است. جمعیت این شهر بر اساس سرشماری نفوس و مسکن در ۱۳۵۵ش، ۷۰۰۸ تن بوده که طی سرشماری‌های بعدی در 1365، 1375 و ۱۳۸۵ش، به‌ترتیب دارای ۱۰۰۷۸ تن، ۱۳۲۵۳ تن و ۱۴۰۲۷ تن بوده است (کیانی، ص۴۹) اما بر پایه سرشماری عمومی در ۱۳۹۵ش، جمعیت این شهر ۲۹۱۱۱ تن و دارای ۸۷۲۲خانوار می‌باشد(مرکز آمار...، بش) و بر اساس آمار ۱۴۰۱ش برگرفته از استانداری اردبیل، جمعیت این شهر ۲۱۹۳۱ تن است(احمدی).
بیله‌سوار در شمال استان اردبیل قرار گرفته و به شهر همیشه آفتابگیر، شهر دشت‌های سبز بهاری و مزارع حاصلخیز مشهور و دروازه ورود به جمهوری آذربایجان و قفقاز است. بررسی آثار تاریخی به جامانده نشان می‌دهد انسان‌های اولیه در این منطقه سکونت داشته‌اند. در این منطقه قوم بزرگی به نام «بیل» در کنار رود «کورا» (رود ارس)، آذربایجان، مغان تا سبلان و اردبیل زندگی می‌کرده است (کریمی، ص۲۰۳). در ۱۸۲۸م (5 شعبان ۱۲۴۳) شهر بیله‌سوار، طبق عهدنامه ترکمنچای به دو قسمت تقسیم شد که قسمتی از آن امروزه در خاک جمهوری آذربایجان قرار دارد(کیانی، ص۱۲).
بیله‌سوار در انقلاب اسلامی: اهالی شهرستان بیله‌سوار دارای سابقه درخشان در دوره انقلاب اسلامی به ویژه در ۱۳۵۷ش بوده و عده‌ای از انقلابیون با تشکیل گروه‌های مخفی نسبت به مبارزه با حکومت پهلوی اقدام می-کردند. بر این اساس در زمان انقلاب، مردم همراه سایر نقاط کشور با راهپیمایی و تظاهرات، اعتراض خود را به حکومت پهلوی اعلام کردند و در صحنه‌های انقلاب مشارکت فعال داشتند. کانون فعالیت مردم اغلب در مسجد جامع بود و روحانیون نقش مهمی داشتند. مردم برای تظاهرات و اعتراض به حکومت پهلوی در میدان شهرداری جمع می‌شدند که اوج اعتراضات مربوط به چهلم مصطفی خمینی در آذر ۱۳۵۶ و چهلم شهدای قم در ۲۹ بهمن همان سال به همراه قیام مردم تبریز و اعتراضات در اردبیل بود (آباریان؛ صولتی). از تابستان 1357ش فعالیت‌های انقلابی به وسیله انقلابیونی همچون حسین فریاد، بهمن کیوانی، عظیم بیدل، فرض‌اله آباریان، رمضان سجودی و روحانیون همچون شیخ احمد پایاب و برادرش بایرام شکل جدی‌تری به خود گرفت. از شهدای انقلاب منطقه بیله‌سوار خان‌بابا جعفرخانی بود که فعالیت‌های انقلابی در روستای چالماکندی را رهبری می‌کرد. او در تظاهرات حضوری فعال داشت تا اینکه در اول دی ۱۳۵۷ در بخش جعفرآباد بیله‌سوار، هنگام تظاهرات علیه حکومت پهلوی بر اثر اصابت گلوله به شهادت رسید. دیگر شهید انقلابی، ناصر امینی بود که همان روز، با شلیک گلوله از سوی نظامیان حکومت به شهادت رسید(روشن‌چشم). همچنین بهمن کیوانی که معلم بود بر علیه محمدرضا شاه مقاله نوشت و همین مقاله باعث دستگیری وی شد که زیر شکنجه ساواک بود(سجودی).
پس از پیروزی انقلاب در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، وقتی پاسگاه‌ها به تصرف مردم در آمد، هازار بیدار، فعال انقلابی این شهر با مردم صحبت کرد و به نظامیان هم توصیه کرد به مردم بپیوندند. نظامیان و مردم باهم آشتی کردند و پاسگاه را تحویل انقلابیون دادند(آباریان). حرکت مردمی انقلاب اسلامی در تحقق اهداف انقلاب با سرعت چشم‌گیری تداوم یافت و ابتدا، کمیته انقلاب اسلامی در ۱۳۵۸ش شکل گرفت. سپس برای تحقق محرومیت‌زدایی، توسعه و عمران روستاها، در خرداد ۱۳۵۸ جهاد سازندگی تشکیل شد. پس از فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر تشکیل بسیج در ۵ دی ۵۸، در مدت کوتاهی، بسیج در مغان نیز شکل گرفت و برای اعضای داوطلب، در تابستان ۱۳۵۹ دوره‌های آموزش نظامی برگزار شد. دوره‌ها ابتدا در پایگاه‌‌های محله و روستا سپس در سپاه اردبیل انجام می‌شد. دوره های نظامی و تخصصی نیز در تبریز و با آغاز جنگ عراق بر علیه ایران در اواخر شهریور آغاز شد. برای همین گروه ها و نفرات اعزامی از این منطقه با آشنایی کامل با فنون و ادوات جنگی، پای به منطقه های عملیاتی گذاشتند. شماری از این افراد آموزش دیده به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مغان درآمدند(کاری)
بیله‌سوار و دفاع مقدس: با حمله نظامی عراق به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، مردم این شهرستان در دوران دفاع مقدس با اعزام به جبهه‌ها و جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی نقش فعالی در جنگ داشته‌اند. ادارات و نهادها نیز نیروهای داوطلب خود را به مناطق جنگی می‌فرستادند و اصناف هم در تأمین نیازهای جبهه به همراه مردم مشارکت فعالی داشتند. مجموع نیروهای اعزام شده به تفکیک بیش از ۱۴۱۸ داوطلب (بسیجی)، 168 تن کادر سپاهی، ۷۸۰ تن سرباز، ۱۳ تن از کارکنان ژاندارمری و کمیتۀ انقلاب اسلامی (فرماندهی انتظامی کنونی) جمعاً ۲۳۷۹ تن، که در اکثر عملیات دفاع مقدس حضور داشته‌اند و در خطوط مقدم نقش ایفا کرده‌اند. بیله‌سوار به نسبت جمعیت، از نظر اعزام رزمنده به جبهه، در استان آذربایجان شرقی رتبه دوم را داشت و علاوه بر آن با پشتیبانی چشم‌گیر رتبه نخست در پشتیبانی از جنگ را از آن خود کرده بود (مهرآوران) در اعزام گروهی نیروهای بسیجی، بیشترین شمار اعزامی‌ها، بیش از ۱۲۰ تن گزارش شده است(پناهی).
بیشتر نیروهای بیله‌سوار در گردان امام حسن (ع) لشکر ۳۱ عاشورا سازماندهی می‌شدند، اما در برخی غیر رزمی مانند راننده، امدادگر هم به مناطق جنگی اعزام می‌شدند؛ نیز برخی ادارات و نهادها نیروهایی به جبهه‌های جنگ اعزام می‌کردند (کاری). ستاد پشتیبانی جنگ با فعالیت گستردۀ خود به جمع‌آوری و سازماندهی کمک‌های مردمی اقدام می کرد. در این بین مساجد، مدارس، جهاد سازندگی، کمیته انقلاب و انجمنهای اسلامی بیشترین سهم را در پشتیبانی از رزمندگان در طول دورۀ دفاع مقدس داشتند (مهرآوران).
مردم بیله‌سوار در هشت سال دفاع مقدس به شکل نقدی و غیرنقدی از رزمندگان ایران، به‌ویژه نیروهای استان آذربایجان شرقی حمایت می‌کردند. مهمترین کالاهای ارسالی آنها به جبهه لباس، محصولات کشاورزی (از جمله گندم و عدس)، غذا، نان و دارو بود. قُریشچی محله‌سی در مرکز شهر، مسجد جامع بیله‌سوار در شرق شهر، دَمیرچیلی‌کَندی و باباش‌کَندی در حاشیه قلعه نظامی قدیمی بیله‌سوار از جمله مکان‌هایی بودند که فعالیت بیشتری داشتند. همچنین به کوشش زنان عشایر، اقلام جمع‌آوری، بسته‌بندی و به جبهه ارسال می‌شد. این کمک‌ها را ستاد پشتیبانی جنگ، هم از طریق خودروهای اداری، و هم با وسایل نقلیۀ مردم، به جبهه می‌فرستاد (همو).
شمار شهدای بیله‌سوار ۱۳۸ تن است که ۹۴ تن از آنان در این شهرستان دفن شده‌اند. از این شمار ۳۵ تن بسیجی، ۱۵ تن پاسدار، ۴۳ تن ارتشی و ۱ تن جهادگر هستند. همچنین از ۱۳۸ شهید، ۷۱ پرونده در بنیاد شهید بیله‌سوار موجود است و ۲۳ پرونده دیگر توسط خانواده‌های آنها به مناطق دیگری انتقال داده شده‌اند. ۴۴ نفر از این شهدا اصالتا از این منطقه هستند؛ اما در شهرهای دیگری مدفون شده‌اند. همچنین این شهرستان ۲۴۳ تن جانباز و ۶ تن آزاده (اسیر جنگی) دارد (کاری). از شهدای شاخص این شهرستان می‌توان احمد پیران، ولی کیانی و حسینقلی علایی* فرمانده گردان و معاون تیپ در لشکر ۳۱عاشورا را نام برد (طوماری).
شهرستان بیله سوار ۲۶ گلزار شهید در شهرهای بیله‌سوار، جعفرآباد و روستاهای شهرستان بیله‌سوار دارد که بیشترشان زیباسازی شده‌اند. ۲۵ شهید در گلزار شهدای شهر بیله‌سوار، ۲۰ شهید در محله باباش بیله‌سوار، ۱۷ شهید در گلزار جعفرآباد، ۱۶ شهید روستای اینجیرلو، روستای پولادلو ۹ شهید، ۶ شهید روستای اودولو، ۶ شهید روستای گوگ تپه، ۶ شهید روستای بابک، روستاهای مرادلو، قَرِه‌قاسملو، مَستعلی‌بِیگلو و شُورگؤل هر کدام ۳ شهید، روستاهای قاغاش‌آباد، زرگر، روح‌کندی، قشلاق قَره‌دره، نظرعلی‌بْلاغی، و غلامحسین‌کَندی هر کدام ۲ شهید و روستاهای اوجاق‌قشلاق، قْزقالاسی، گؤن‌پاپاق، دَمیرچی، قُباد‌کَندی، سیاب‌کَندی، قشلاق میرعلم، خلیفه‌لو و خان‌باباکَندی هر کدام یک شهید دفن شده‌اند(طوماری). همچنین در این شهرستان ۹ شهید گمنام دفن شده‌اند که سه شهید در تپه نرگس شهر بیله‌سوار، دو شهید در بوستان شهدای جعفرآباد، یک شهید در روستای بابک، یک شهید در روستای خلیفه‌لو، یک شهید در روستای اینجیرلو و یک شهید نیز در روستای مرزی گؤن‌پاپاق دفن شده‌اند. برای شهدای گمنام تپه نرگس و بوستان شهدا یادمان ایجاد شده است اما برای شهدای دیگر دفن شده در روستاها، یادمانی ساخته نشده است(همو).
مآخذ: آباریان، کاظم، (کارمند فرمانداری و از رزمندگان هشت سال دفاع مقدس)، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛ سالنامه آماری استان اردبیل، ۱۳۹۵ش، سازمان برنامه و بودجه استان اردبیل، واحد آمار؛ احمدی، نعمت، مدیرکل برنامه‌ریزی و تحول اداری استانداری اردبیل، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛ حامد، فرنام (رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری بیله سوار)، مصاحبه با مؤلف، ۱۴۰۲ش؛ جبراییلی، عسگر، رئیس حفاظت محیط زیست بیله سوار، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛ کرامتی، رحمان (کارمند اداره جهاد کشاورزی بیله سوار، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛ مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان بیله‌سوار، جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵ https://www.amar.org.ir-1395؛ جهانی، ربعلی، کارشناس جهاد کشاورزی شهرستان بیله-سوار، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛ روشن‌چشم، عزیز، از انقلابیون منطقه مغان، مصاحبه با مؤلف، ۱۴۰۲ش؛ سالنامه هواشناسی استان اردبیل 1401-1400ش، اداره کل هواشناسی استان اردبیل؛ اصغری، صاحبعلی (فرماندار بیله‌سوار)، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛ سجودی، رمضان، از انقلابیون دوران انقلاب، مصاحبه با مؤلف، ۱۴۰۲ش؛ قویدل، شهرستان پارس‌آباد، حفاظت محیط زیست استان اردبیل، https://ardebil.doe.ir/portal/home/?generaltext/378904/1054082؛ کاری، احمد، سرهنگ بازنشسته سپاه بیله‌سوار، مصاحبه با مؤلف، ۱۴۰۲ش؛ کریمر، ساموئل (1383ش). الواح کریمر، ترجمه داوود رسایی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی؛ کیانی، داوود (1394ش). فرهنگ آبادی‌های موغان(بیله‌سوار و جعفرآباد)، اردبیل: انتشارات محقق اردبیلی؛ طوماری، رحمان، رئیس بنیاد شهید بیله‌سوار، مصاحبه با مؤلف، ۱۴۰۲ش؛ صادقی، علی‌اشرف(1383ش). درباره نام امین‌الدین حاج بُله، فصلنامه بهارستان، سال چهارم، شماره اول و دوم، دفتر ۷ و ۸ خرداد؛ صولتی، عزیز، انقلابی منطقه بیله‌سوار، مصاحبه با مؤلف، ۱۴۰۲ش؛ عزیززاده، میرنبی، ۱۳۸۶ش، تاریخ دشت مغان، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ بدرزاده، یوسف، معاون سیاسی، اجتماعی و امنیتی فرمانداری بیله سوار، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ایجاد و تأسیس بخش قشلاق‌دشت و شهرستان بیله‌سوار، ۲۷/03/1370، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/113626؛ مهرآوران، ابوالفضل، جانشین فرمانده سپاه بیله‌سوار، مصاحبه با مؤلف، ۱۴۰۲ش؛ پناهی، علی، فرمانده سپاه بیله‌سوار، مصاحبه با مولف، ۱۴۰۲ش؛
/ محمدباقر سپهری/